İslam düşüncesinde tevhid (birlik), Allah’ın mutlak birliğini ve eşi benzeri olmadığını ifade eden temel ilkedir. Plotinus’un felsefesindeki Bir (to hen) kavramı da varlığın kaynağı olarak mutlak birliği temsil eder. Peki, bu iki kavram arasında nasıl bir ilişki vardır?
Tevhid Nedir?
İslam’da tevhid, Allah’ın tek ve eşsiz olduğunu, hiçbir şeye benzemediğini ve her şeyin O’ndan geldiğini ifade eder. Bu inanç, İslam’ın en temel ilkesi olup, Kur’an’da sıkça vurgulanır:
“De ki: O, Allah birdir. Allah Sameddir (her şey O’na muhtaçtır, O hiçbir şeye muhtaç değildir).” (İhlâs Suresi, 1-2)
Tevhid sadece Allah’ın birliğini kabul etmek değil, aynı zamanda O’ndan başka hiçbir varlığın mutlak güç ve otorite sahibi olmadığını kabul etmektir.
Plotinus’un “Bir” Kavramı
Antik Yunan filozofu Plotinus’un felsefesinde Bir, her şeyin kaynağı olan aşkın bir varlıktır. Tüm varlıklar ondan taşma (emanation) yoluyla meydana gelir. Ancak Bir, bilinçli bir yaratıcı değildir; varlıklar onun özünden doğal olarak taşar.
Bir, akılla kavranamaz ve herhangi bir sıfatı yoktur. İnsan ruhunun amacı, bedensel dünyadan uzaklaşıp Bir ile birleşmektir.
Tevhid ile “Bir” Arasındaki Benzerlikler
Bu iki kavram arasında bazı ortak noktalar bulunmaktadır:
• Mutlak Kaynak: Tevhid inancında Allah, varlığın tek kaynağıdır. Plotinus’un felsefesinde de tüm varlık Bir’den doğar.
• Aşkın ve Tanımlanamaz Olma: İslam’da Allah’ın zatı bilinemez (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ – Şura 11). Plotinus’un Bir kavramı da akıl yoluyla kavranamaz.
• Birliğe Dönüş: Tasavvufta insanın Allah’ta yok olması (fenâ), Plotinus’un ruhun Bir ile birleşmesi anlayışına benzer.
Önemli Farklılıklar
Ancak bazı temel farklar da vardır:
• Yaratılışın Doğası: İslam’a göre Allah, bilinçli ve iradeli bir şekilde yaratır. Plotinus’ta ise varlık, Bir’den istem dışı taşar.
• Tanrı’nın Kişiliği: Tevhid inancında Allah irade sahibi, bilen ve konuşan bir Tanrı’dır. Plotinus’un Bir’i ise herhangi bir bilinç ya da iradeye sahip değildir.
• Kurtuluş Anlayışı: İslam’da insanın amacı, Allah’a kulluk ederek O’nun rızasını kazanmaktır. Plotinus’ta ise ruh, bedenden sıyrılarak Bir ile mistik birleşmeye çalışır.
Sonuç
Plotinus’un Bir kavramı ile İslam’daki tevhid arasında bazı benzerlikler olsa da, özellikle yaratılışın doğası ve Tanrı’nın niteliği konusunda önemli ayrılıklar bulunur. Tasavvufta bu iki düşünce arasında bazı paralellikler kurulmuş olsa da, İslam inancında Allah’ın kişisel ve bilinçli bir yaratıcı olması, Plotinus’un Bir anlayışından temel olarak ayrılmaktadır.
İslam dini ve Antik yunan düşüncesi arasındaki benzerlikler için bakınız. https://www.nevarnecok.com/islam-ahlak-felsefesi/